W sprawie o ustalenie nieważności umowy kredytu i o zwrot nienależnych świadczeń spełnionych na jej podstawie po stronie powodowej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne kredytobiorców – stwierdził Sąd Najwyższy w Uchwale SN z 26.10.2023 r., III CZP 156/22
Sąd Apelacyjny w Warszawie przedstawił SN do rozstrzygnięcia następujące zagadnienie prawne:
1. Czy w sprawie, w której dochodzone są roszczenia wywodzone z abuzywności klauzul umownych o ustalenie nieważności umowy kredytu i zwrot nienależnych świadczeń spełnionych na jej podstawie, zachodzi po stronie powodowej współuczestnictwo konieczne kredytobiorców?
w razie pozytywnej odpowiedzi:
2. Czy przystąpienie do sprawy osoby zawiadomionej w trybie art. 195 § 2 zd. drugie KPC po upływie terminu wskazanego w art. 195 § 2 zd. trzecie KPC jest bezskuteczne (art. 167 KPC), czy też należy je potraktować jako wystąpienie z nowym powództwem?
W uzasadnieniu pytania prawnego wskazano, że w kwestii charakteru współuczestnictwa kredytobiorców w sprawie o ustalenie nieważności umowy kredytu prezentowane są dwa stanowiska. Zgodnie z pierwszym między stronami umowy zachodzi współuczestnictwo jednolite konieczne w rozumieniu art. 73 § 2 KPC. Stroną powodową powinni być wszyscy kredytobiorcy, niedopuszczalna jest bowiem sytuacja, w której jeden z kredytobiorców potwierdzi postanowienia abuzywne, a drugi zażąda ochrony wynikającej z art. 3851 § 1 KC. Sąd nie może więc orzec, że w stosunku do jednego z kredytobiorców umowa jest ważna, a w stosunku do drugiego nieważna. Tego typu rozbieżność nie jest możliwa do pogodzenia z istotą stosunku prawnego (wyrok SA w Warszawie z 27.4.2022 r., V ACa 805/21; uchwała SN z 7.5.2021 r., III CZP 6/21).
Drugi pogląd opiera się na założeniu, że każdy z kredytobiorców ma legitymację do samodzielnego wystąpienia o ustalenie nieważności umowy. Podkreśla się, że kwestia współuczestnictwa procesowego powinna być określana odrębnie dla każdego stanu faktycznego i odpowiadającego mu stanu prawnego. Z istoty umowy kredytu i przepisów go dotyczących nie wynika, że wyrok musi dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników. Dodatkowo odmowa przyznania każdemu kredytobiorcy samodzielnej legitymacji procesowej uniemożliwiałaby mu skorzystanie z prawa do sądu (wyrok SA w Warszawie z 7.9.2022 r., I ACa 364/22; wyrok SA w Warszawie z 25.2.2022 r., V ACa 418/21).
Stanowisko SN
SN w uchwale uznał, że legitymowanym czynnie w sprawach o ustalenie nieważności umowy kredytu i o zwrot nienależnych spełnionych świadczeń na jej podstawie jest każdy zainteresowany w ustaleniu tej nieważności bez względu na to, czy zainteresowanymi w takim ustaleniu są w tym samym stopniu również inne podmioty. Z tego powodu po stronie zainteresowanych w ustaleniu nieważności bezwzględnej czynności prawnej nie zachodzi współuczestnictwo konieczne. Natomiast współuczestników występujących wspólnie w procesie wiąże współuczestnictwo materialne jednolite. Wydany bowiem w takiej sprawie wyrok dotyczy niepodzielnie ich wszystkich (uchwała SN z 7.8.1970 r., III CZP 49/70). W uzasadnieniu uchwały wyjaśniono, że z istoty stosunku obligacyjnego kredytu wynika, że zobowiązanie to jest podzielne. Współuczestnictwo konieczne nie zachodzi przy braku nierozerwalnej więzi opartej na istocie stosunku prawnego, przy równoczesnym braku przepisu, który wskazywałby na konieczność łącznego występowania podmiotów.
Sytuacja każdego z kredytobiorców jest oceniana odrębnie
SN stwierdził, że status poszczególnych kredytobiorców może być zróżnicowany, co nie pozwala na jednolite rozstrzygnięcie i ocenę interesu prawnego po ich stronie przy powództwie ustalającym. Odmienna sytuacja i pozycja prawna poszczególnych kredytobiorców może prowadzić do tego, że w stosunku do jednego z nich wystąpi skutek związania umową, a do innego taki skutek nie zajdzie. Przykładowo nie każdy z kredytobiorców musi mieć status konsumenta, co w przypadku osób, które takiego statusu nie posiadają np. przedsiębiorców - wyłącza badanie abuzywności i powoływanie się na skutek w postaci nieważności umowy z tego tytułu. Dodatkowo w konkretnym stanie faktycznym może się okazać, że każdy z kredytobiorców był odmiennie pouczony o treści postanowień umownych, jeden z nich w sposób wadliwy, a drugi w sposób prawidłowy, lub jeden z nich mógł działać w stanie wyłączającym świadome dokonanie czynności, podczas gdy w przypadku drugiego taka wada nie wystąpiła. Może się też okazać, że stanowiska poszczególnych współkredytobiorców co do woli związania się postanowieniem okażą się rozbieżne.
W ocenie SN w sytuacji gdy z pozwem nie występują wszyscy dłużnicy z umowy kredytu, żądanie powinno dotyczyć ustalenia nieważności nie tyle umowy, co raczej wynikającego z umowy zobowiązania czy też np. umowy w części obejmującej zobowiązanie konkretnego dłużnika występującego po stronie powodowej. SN podkreślił, że ze względu na sposób rozumienia legitymacji czynnej po stronie powodowej na gruncie prawa procesowego, wymaganie łącznego dochodzenia praw, ustalenia związania stosunkiem prawnym z natury podlegającego odrębnej ocenie w stosunku do każdego z kredytobiorców, mogłoby prowadzić do ograniczenia, a nawet wyłączenia ochrony materialnoprawnej i prawa do sądu oraz wyłączenia skutecznej ochrony prawnej. Jednocześnie zaznaczono, że odpowiedź na zagadnienie prawne dotyczy wyłącznie kwestii legitymacji łącznej i współuczestnictwa koniecznego po stronie powodowej. Nie rozstrzygano kwestii współuczestnictwa stron umowy po stronie pozwanej.